نورنیوزـگروه فرهنگ: نشست افتتاحیه همایش بین‌المللی «میراث مشترک ایران و هند: نسخ خطی (ظرفیت‌ها و چالش‌ها)» با حضور غلامعلی حدادعادل رئیس فرهنگستان زبان و ادب فارسی، نجفقلی حبیبی عضو هیئت امنای سازمان اسناد و کتابخانه ملی، حجت‌الاسلام و المسلمین محمدمهدی ایمانی‌پور رئیس سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی، اکبر ایرانی مدیرعامل مرکز پژوهشی میراث مکتوب، علیرضا مختارپور رئیس سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران و معاونان و مدیران و همکاران سازمان برگزار شد.
غلامعلی حداد عادل با اشاره به اهمیت پرداخت به موضوع «میراث مشترک ایران و هند: نسخ خطی (ظرفیت‌ها و چالش‌ها)»گفت: سابقه روابط فرهنگی ایران و هند به پیش از اسلام باز می‌گردد و شاید بتوان یکی از بارزترین نمونه‌ها و دستاورد این رابطه فرهنگی را سفر برزویه طبیب به هند و ترجمه کتاب «کلیله و دمنه» دانست. گمان می‌رود اولین ترجمه کتاب «کلیله ودمنه» به زبان پهلوی بوده و پس از آن به دیگر زبان‌ها ترجمه شده است. این امر نشان می‌دهد که ایران، اولین کشوری بود که این کتاب را به زبان دیگری برگرداند و این اثر از زبان پهلوی به عربی و سپس به فارسی ترجمه شده است.
زبان فارسی 800 سال زبان علمی و درباری هند بود
رئیس بنیاد سعدی با اشاره به تحولات روابط فرهنگی دو کشور پس از اسلام ادامه داد: روابط فرهنگی در دوران اسلامی تقویت شد و حدود 700 یا 800 سال، زبان فارسی، زبان مشترک فرهنگی، علمی، دیوانی، درباری مردم هند بود.
رئیس فرهنگستان زبان و ادبیات فارسی با اشاره به ناشناخته بودن گنجینه کتاب‌ها و نسخ خطی بین ایران و هند یادآور شد: تاریخ هزار ساله زبان فارسی و فرهنگ اسلامی در هند سبب شد تا در کتابخانه‌های این کشور گنجینه ناشناخته عظیمی از کتب و نسخ خطی وجود داشته باشد؛ به اعتقاد من طول تاریخ و عرض جغرافیایی این عرصه گسترده است.
حدادعادل با ابراز خرسندی از برقراری تعامل مثبت بین کشورهای ایران و هند ادامه داد: خوشبختانه در حال حاضر روابط ایران و هند به ویژه در حوزه فرهنگی و دیگر عرصه‌ها، مطلوب است. حدود 10 سال پیش در ایران، 20 مؤسسه در حوزه مسائل فرهنگی هند فعالیت می‌کردند و به یاد دارم نظیر این همایش حدود 15 سال پیش در قم به همت حجت‌الاسلام و المسلمین حسینی اشکوری درباره نسخ خطی فارسی برگزار شد.
عضو پیشکسوت شورای عالی انقلاب فرهنگی با اشاره به مقاله‌ای جامع درباره اشتراکات فرهنگی ایران و هند گفت: اخیراً مقاله‌ای به قلم آقای عمر خالدی از زبان انگلیسی به فارسی ترجمه شده و به‌زودی با نام راهنمای کتابخانه‌های دارای نسخ خطی عربی، فارسی و اردو در هند در مجله «پیام بهارستان» چاپ خواهد شد. در این مقاله 60 کتابخانه بزرگ در هند معرفی و منابع مربوط به تحقیق درباره هریک از کتابخانه‌ها نیز آورده شده است.
وی تصریح کرد: نویسنده این مقاله می‌گوید تاکنون حدود یکصد هزار نسخه خطی در کتابخانه‌های هند فهرست‌نویسی شده است. این رقم نسخه‌های خطی فهرست نشده، نسخه‌های خطی موجود در کتابخانه‌های شخصی و نیز اسناد اداری و دیوانی را که به زبان فارسی در کتابخانه‌ها و مراکز اسناد وجود دارد، شامل نمی‌شود؛ تعداد این اسناد در حدود 30 میلیون سند تخمین زده شده که در کتابخانه‌های بزرگ هند موجود است.
به گفته رئیس فرهنگستان زبان و ادب فارسی؛ کتابخانه‌های خدابخش، نظام حیدرآباد و رضا رامپور جزو مراکز اصلی نگهداری نسخه‌های خطی فارسی، اردو و عربی هستند.
حداد عادل با اشاره به آسیب‌هایی که این میراث گران‌بها را تهدید می‌کند، افزود: در حال حاضر در باب نسخه‌های خطی مسائل مختلفی در هند وجود دارد که یکی از این مسائل مربوط به گردآوری این نسخ می‌شود؛ زیرا هم‌اکنون در خانواده‌های هندی افراد آشنا به زبان فارسی وجود ندارد یا تعدادشان اندک است و معانی کتب را نمی‌دانند و قدر و ارزش آنها دانسته نمی‌شود که در نهایت موجب از بین رفتن این منابع می‌شود. همچنین شرایط نگهداری کتاب در کتابخانه‌های هند به‌خصوص کتابخانه‌های کوچک که تحت نظر دولت نیست، بسیار نامناسب است که به دلیل نبود امکانات مناسب برای نگهداری و حفاظت این کتاب‌ها صدمه می‌بینند.
رئیس فرهنگستان زبان و ادبیات فارسی با اشاره به زمینه‌های مطالعه و بررسی گنجینه نسخ خطی دو کشور ابراز داشت: ابعاد مختلف کتاب ها از بررسی نوع کاغذ، موارد فنی، خط، زبان، ادبیات، هنر تزیین و کتاب‌آرایی عرصه گسترده‌ای برای تحقیق و پژوهش وجود دارد.
رئیس بنیاد سعدی، فهرست‌نویسی را یکی دیگر از جنبه‌های مهم در حفظ و نگهداری نسخ خطی عنوان کرد و افزود: در هند تعداد کتابخانه‌هایی که منابع آنها فهرست‌نویسی نشده، فراوان است و برای انجام آن، موضوع دسترس‌پذیر بودن نسخ خطی مهم است. اما در سال‌های اخیر اگر محققی در ایران به یک نسخه خطی در هند احتیاج داشت، باید به هند سفر می‌کرد و مقررات سخت در این کشور موجب شده که دسترسی به این منابع بسیار دشوار به نظر برسد. برای دسترس‌پذیر کردن نسخ رایزنان فرهنگی کمک شایانی را به پژوهشگران خواهند کرد.
رئیس فرهنگستان زبان و ادب فارسی با اشاره به برنامه‌های انجام شده در طول انقلاب اسلامی در خصوص حفظ این میراث تاریخی مشترک میان دو ملت به خدمات مرکز نور اشاره کرد و گفت: از کارهایی که در 43 سال پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران با هدایت مقام معظم رهبری، توسط جمهوری اسلامی ایران در هند صورت گرفت، تأسیس مرکز میکروفیلم نور است. آقای خواجه‌پیری، مسئول این مرکز، در این مدت طولانی با مداومت توانست بسیاری از نسخه‌های خطی را شناسایی، گردآوری، خریداری، مرمت، حفاظت و نگهداری کند و امروزه کتابخانه‌های هند به این مرکز اعتماد دارند و این مرکز در خدمت احیای روابط فرهنگی ایران و هند است.
حدادعادل در بخشی دیگر از سخنان خود به خدمات دانشمندان ایرانی در حوزه ارتباطات فرهنگی دو کشور اشاره و اضافه کرد: از میان دانشگاهیان زنده‌یاد جلالی نائینی و فتح‌الله مجتبایی، عضو پیوسته فرهنگستان زبان و ادب فارسی از سرآمدان این حوزه بودند. دکتر مجتبایی سرآمد و سرحلقه هندشناسان ایرانی به شمار می‌رود و بر دیگران از حیث آشنایی با ذخایر فارسی در هند تقدم فضل دارد. او حدود 50 سال پیش از سوی مؤسسه ذاکر الحسین به هندوستان دعوت شد و درباره آثار دینی هندوان که به زبان فارسی ترجمه شده سخنرانی کرد.
رئیس فرهنگستان زبان و ادب فارسی افزود: از شخصیت‌های حوزوی می توان به مرحوم علامه امینی به عنوان یکی از پیشگامان استفاده از نسخ خطی هند اشاره کرد. او حدود 70 سال پیش زمانی که می‌خواست «الغدیر» را تألیف کند، برای دستیابی به نسخ خطی شیعی در هند، به هندوستان سفر کرد و چندین ماه در این سرزمین مشغول تحقیق و پژوهش بود و احادیث مربوط به تألیف «الغدیر» را شخصاً استنساخ می‌کرد.
حدادعادل ادامه داد: مرحوم شیخ عزیزالله عطاردی قوچانی نیز از اشخاصی بود که عمر خود را وقف این منطقه‌ای کرده بود که آن را خراسان بزرگ می‌نامید و سفرنامه‌ای نیز به عنوان «سیری در کتابخانه‌های هند و پاکستان» دارد. او در این سفرنامه بیشتر نکته‌هایی را که در نسخ خطی دیده، یادداشت کرده است. عارف نوشاهی نیز با انتشار فهرست نسخه‌های چاپی، خدمت بزرگی به این حوزه کرده است. او وسعت و عظمت این حوزه را نشان داد و مرحوم منزوی نیز با فهرست نسخ فارسی اهتمام ستودنی داشته است.
نورنیوز