نورنیوز – گروه سیاسی: در سومین و آخرین بخش از گفت‌وگوی دگتر حمیدرضا جلایی‌پور با نورنیوز، توانمندی‌ها و شجاعت‌های امام خمینی(ره) در مقام تصمیم‌گیری‌های بغرنج و حاد مورد بررسی قرار گرفته است. رهبر فقید انقلاب در مقام حکمرانی، شجاعت انعطاف و نرمش داشت و به تناسب شرایط موجود ملی و بین المللی، راهکارهای نوآورانه و کارگشا طراحی و اجرا می‌کرد. در بخش پایانی این گفت‌وگو مصادیق و نمونه‌هایی از این رویکرد طرح و تبیین شده است.
اندیشه سیاسی امام خمینی(ره) و تصمیمات ایشان در سال‌های پس از پیروزی انقلاب را به سیاست‌ورزی رئالیستی نزدیک‌تر می‌دانید یا سیاست‌ورزی ایده‌آلیستی؟
به نظر من اندیشه سیاسی امام خمینی(ره) و تصمیمات ایشان در سال‌های پس از پیروزی انقلاب ترکیبی از رئالیسم و ایده‌آلیسم است، اما با گرایش قوی‌تر به ایده‌آلیسم. امام(ره) هدف اصلی انقلاب را تحقق نظام اسلامی مبتنی بر عدالت، استقلال، و ارزش‌های دینی می‌دانستند. شعار «نه شرقی، نه غربی» و تأکید بر ولایت فقیه نشان‌دهنده تعهد به آرمان‌ها بود. ایشان در برابر فشارهای خارجی (مانند تحریم‌ها یا جنگ) و داخلی، بر حفظ هویت اسلامی و استقلال تأکید داشتند، حتی اگر هزینه‌بر بود.
از طرف دیگر تصمیماتی مانند پذیرش قطعنامه ۵۹۸ (پایان جنگ ایران و عراق) یا تأیید بازنگری قانون اساسی در سال ۱۳۶۸ نشان‌دهنده توجه به واقعیت‌های سیاسی و امنیتی و اولویت مصلحت نظام بود، در این موارد امام(ره) رئالیستی عمل می‌کردند.
چرا الگوی فتوای قتل سلمان رشدی در موارد مشابه در دهه‌های پس از رحلت امام خمینی(ره) از سوی رهبران سیاسی و دینی در جهان اسلام تکرار نشد؟
فتوای قتل سلمان رشدی توسط امام خمینی(ره) در سال ۱۳۶۷ به دلیل توهین به مقدسات اسلامی در کتاب «آیات شیطانی» صادر شد. این فتوا در شرایط خاص سیاسی، فرهنگی، و انقلابی آن زمان بود و به دلایل ذیل در دهه‌های بعد توسط رهبران سیاسی و دینی جهان اسلام تکرار نشد. فتوا در اوج انقلاب اسلامی و درگیری‌های منطقه‌ای (جنگ ایران و عراق) صادر شد، زمانی که ایران نیاز به نمایش اقتدار و دفاع از هویت اسلامی داشت. این شرایط در موارد مشابه بعدی کمتر تکرار شد.
فتوا واکنش‌های شدید جهانی، تحریم‌ها، و انزوای دیپلماتیک ایران را در پی داشت. رهبران دیگر جهان اسلام از تکرار چنین اقدامی به دلیل هزینه‌های سیاسی و اقتصادی اجتناب کردند. مراجع و رهبران دینی جهان اسلام (از شیعه و سنی) دیدگاه‌های متفاوتی درباره واکنش به توهین به مقدسات دارند. بعضی‌ها ترجیح دادند از ابزارهای حقوقی، دیپلماتیک، یا فرهنگی استفاده کنند.
با گسترش رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی، رهبران دینی و سیاسی به جای فتواهای رادیکال، به ابزارهای نرم مانند گفت‌وگو، تولید محتوای فرهنگی، یا فشارهای دیپلماتیک روی آوردند تا از تنش‌های جهانی جلوگیری کنند. فتوای امام(ره) از سوی برخی مراجع شیعه و سنی حمایت شد، اما اجماع کامل وجود نداشت. اختلافات فقهی و سیاسی در جهان اسلام مانع از تکرار چنین اقداماتی شد.
نظریه استقلال در نگاه امام خمینی(ره) تا چه اندازه با واقعیت‌های جهان امروز هماهنگ و سازگار است؟
ظریه استقلال امام خمینی(ره) بر استقلال سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و نظامی ایران از قدرت‌های خارجی، به‌ویژه شرق و غرب، تأکید داشت. ایشان شعار «نه شرقی، نه غربی، جمهوری اسلامی» را محور این دیدگاه قرار دادند، با هدف حفظ حاکمیت ملی و خودکفایی در برابر سلطه بیگانگان. این نظریه تا کنون در ١۴٠۴ و تا حدی با واقعیت‌های جهانی هماهنگ است. اما در این زمینه چالش‌هایی هم هست.
در جهانی که قدرت‌های بزرگ از طریق تحریم، جنگ اقتصادی، (و اخیرا با نفوذ دیجیتالی و هوشمند) به دنبال سلطه‌اند، تأکید امام(ره) بر استقلال سیاسی و فرهنگی همچنان مرتبط است. ایده خودکفایی در اقتصاد با توجه به جهانی‌شدن و وابستگی‌های متقابل اقتصادی چالش‌برانگیز است؛ اما تجربه تحریم‌ها نشان می‌دهد که تقویت تولید داخلی و کاهش وابستگی به نفت و واردات (مورد تأکید امام) همچنان راهبردی عملی است اما فرایند توسعه کشور را با بحران ناترازی‌ها روبرو کرده است.
سیاست خارجی ایران در سال‌های پس از رحلت امام خمینی(ره) چه نسبتی با تصمیمات ایشان در این عرصه دارد؟
سیاست خارجی ایران پس از رحلت امام خمینی (ره) در سال ۱۳۶۸ تا حد زیادی در چارچوب اصول مورد تأکید ایشان، یعنی استقلال، عدم وابستگی به شرق و غرب، شکل گرفته، اما در سال‌های اخیرا در گرایش به روسیه کمی از تعادل خارج شده است.
ایران پس از امام(ره) همچنان از وابستگی به قدرت‌های بزرگ (به‌ویژه آمریکا و غرب) اجتناب کرده و سیاست استقلال را حفظ کرده است (مثل مقاومت در برابر تحریم‌ها). البته حمایت یک بعدی جمهوری اسلامی از حوزه نفوذش در خاورمیانه (یعنی با تاکید بر کمک نظامی) پس از هفت اکتبر با هزینه‌های زیاد همراه بوده است. پس از امام(ره)، برخی دوره‌ها (مانند مذاکرات برجام) انعطاف بیشتری داشتند، اما در یک دهه رویکردهای سخت‌تر و کمتر دیپلماتیک دیده شده است. البته از ١۴٠٣ به بعد این سیاست‌ها کمی دارد تغییر می‌کند. خوشبختانه روابط ایران با همسایگان خصوصا با عربستان دارد بهبود پیدا می‌کند.
روشن است که تحریم‌ها و فشارهای اقتصادی ایران را به تعاملات اقتصادی با کشورهایی مثل چین و روسیه سوق داده که گاه با اصل «نه شرقی، نه غربی» در ظاهر تناقض دارد، هرچند به دلیل حفظ استقلال، با روح اندیشه امام(ره) بی‌تناقض است. حتی ایران به سیاست خارجی متوازن (یعنی تعامل عزتمندانه با همه قدرت‌ها مثل چین، روسیه، آمریکا و اروپا و ...) نیاز دارد.
وابستگی‌های اقتصادی جهانی، مانند زنجیره‌های تأمین و تجارت بین‌المللی، دستیابی به استقلال کامل اقتصادی را دشوار کرده است. همکاری‌های بین‌المللی گاهی برای پیشرفت ضروری است. دسترسی به فناوری‌های پیشرفته و دانش جهانی نیازمند تعامل با جهان است، که می‌تواند با مفهوم یک بعدی استقلال تعارض داشته باشد. در جهانی که ائتلاف‌ها و مذاکرات بین‌المللی نقش کلیدی دارند، حفظ استقلال کامل بدون انزوا نیازمند دیپلماسی هوشمندانه است، چیزی که امام(ره) نیز به آن در چارچوب منافع ملی باور داشتند.
آیا منطق نرمش های سیاسی امام(ره) در مقام یک زمامدار، قابل بازتولید برای روزگار ما هست؟ چگونه ؟
بله. در واقع امام(ره) غیر از مرجع تقلید، رئیس حکومت هم بود و حکومت در هر دوره با مسائل گوناگون روبرو هست. امام(ره) هم به موقع انعطاف نشان می‌داد. بعنوان مثال اسرائیل به جنوب لبنان حمله کرد و امام(ره) برخلاف انتظار انقلابیون گفت «راه قدس از کربلا می‌گذرد.» منظورش این بود که محکم از خطوط جبهه‌های ایران برابر حمله صدام دفاع کنید. یا وقتی در سال ۶۷ لیست مطول نیاز جبهه‌ها را از فرماندهان جنگ دریافت کرد، محکم از قبول قطعنامه ۵۹۸ دفاع کرد. منطق نرمش امام(ره)، بیشتر مبتنی بر عقلانیت و مصلحت بود. امروز هم با دیپلماسی هوشمند و تمرکز بر منافع ملی قابل بازتولید است.
اگر امروز و در شرایط فعلی سیاسی و اقتصادی ایران و مناسبات خاورمیانه، امام خمینی(ره) در نقش رهبر ایران بود، در موضوع روابط با آمریکا چگونه عمل می‌کرد؟
به نظر من اگر امام خمینی(ره) امروز در نقش رهبر ایران بودند، با توجه به شرایط سیاسی و اقتصادی ایران و مناسبات خاورمیانه (تا ۱۴۰۴)، رویکردی مبتنی بر عقلانیت سیاسی، حفظ استقلال، و مصلحت نظام در روابط با آمریکا اتخاذ می‌کردند. امام(ره) به مذاکره با آمریکا به‌عنوان ابزاری برای کاهش فشارهای اقتصادی (مانند تحریم‌ها) باور داشتند؛ اما این مذاکره با حفظ اصول استقلال و عزت ملی انجام می‌شد.
روشن است امام(ره) از استقلال سیاسی و فرهنگی ایران کوتاه نمی‌آمدند و هرگونه تعامل با آمریکا را مشروط به احترام به حاکمیت ایران و عدم مداخله در امور داخلی می‌کردند. با توجه به مشکلات اقتصادی (تورم، بیکاری، رکود, گرانی)، امام بر بهبود معیشت مردم تأکید می‌کردند و از مذاکره برای کاهش فشار تحریم‌ها به نفع مردم استقبال می‌کردند، البته نه به قیمت وابستگی.
امام(ره) با تقویت روابط با کشورهای منطقه (مانند عربستان یا ترکیه) و محور مقاومت، از انزوای ایران جلوگیری کرده و اهرم فشار در برابر آمریکا ایجاد می‌کردند. ایشان با اطلاع‌رسانی شفاف، اعتماد عمومی را در تصمیمات دیپلماتیک حفظ می‌کردند تا از سوءاستفاده دشمنان جلوگیری شود.