نورنیوز-گروه سیاسی: سفر وزیر خارجه ایران، عباس عراقچی، به افغانستان در تاریخ 1 فوریه 2025 (13 بهمن 1403) در شرایطی انجام شد که روابط دو کشور با چالش‌ها و فرصت‌های متعددی همراه است. این سفر می‌تواند نشان‌دهنده آغاز مرحله‌ای جدید در روابط ایران و افغانستان باشد، به ویژه با توجه به تحولات اخیر در منطقه و تغییرات سیاسی در افغانستان پس از تسلط طالبان بر این کشور. در ادامه به بررسی عمیق‌تر ابعاد مختلف این سفر و مسائل کلیدی بین دو کشور می‌پردازیم:
1. زمینه‌های سیاسی و امنیتی سفر
سفر عراقچی به کابل در شرایطی صورت گرفت که ایران و افغانستان نیازمند تقویت همکاری‌های دوجانبه در زمینه‌های امنیتی و سیاسی هستند. پس از تسلط طالبان بر افغانستان در سال 2021، ایران رویکردی محتاطانه در قبال این گروه در پیش گرفت. ایران تلاش کرده است تا ضمن حفظ تعامل با طالبان، از اقداماتی که ممکن است روابطش با سایر بازیگران منطقه‌ای و بین‌المللی را تحت تأثیر قرار دهد، اجتناب کند.
به رسمیت شناختن طالبان: ایران هنوز به طور رسمی دولت طالبان را به رسمیت نشناخته است، اما این سفر نشان‌دهنده تمایل تهران برای تعامل بیشتر با کابل است. ایران سعی دارد بین ثبات در افغانستان و حفظ منافع ملی خود تعادل برقرار کند.
تهدیدات امنیتی مشترک: ظهور گروه‌هایی مانند داعش خراسان (ISIS-K) به عنوان یک تهدید امنیتی مشترک برای ایران و افغانستان، نیاز به همکاری اطلاعاتی و امنیتی بین دو کشور را افزایش داده است. ایران نگران نفوذ این گروه‌ها به داخل مرزهای خود است و از این رو، همکاری با طالبان در کنترل مرزها و مقابله با تروریسم را ضروری می‌داند.
2. چالش‌های مرزی و امنیت مرزی
مرزهای طولانی بین ایران و افغانستان (با حدود 900 کیلومتر протяжен) همواره با چالش‌هایی همراه بوده است. این چالش‌ها شامل قاچاق مواد مخدر، عبور غیرقانونی مرزها، و فعالیت گروه‌های مسلح و تروریستی است.
قاچاق مواد مخدر: افغانستان به عنوان یکی از بزرگ‌ترین تولیدکنندگان مواد مخدر در جهان، منبع اصلی قاچاق این مواد به ایران است. ایران بارها از طالبان خواسته است تا اقدامات جدی‌تری برای کنترل تولید و قاچاق مواد مخدر انجام دهد.
کنترل مرزها: ایران و طالبان تلاش کرده‌اند تا با افزایش نظارت بر مرزها، از فعالیت‌های غیرقانونی جلوگیری کنند. این موضوع نیازمند همکاری بیشتر بین دو کشور است.
3. مسائل آبی و اختلافات بر سر رود هیرمند
یکی از حساس‌ترین موضوعات بین ایران و افغانستان، مسئله تقسیم آب رود هیرمند است. این رودخانه برای تأمین آب مناطق شرقی ایران، به ویژه استان سیستان و بلوچستان، حیاتی است. ایران مدعی است که افغانستان با ساخت سدها و پروژه‌های آبی، سهمیه آب ایران را کاهش داده است.
توافقنامه‌های گذشته: دو کشور در گذشته توافقنامه‌هایی برای تقسیم آب هیرمند امضا کرده‌اند، اما ایران معتقد است که طالبان به این توافقنامه‌ها پایبند نبوده‌اند.
اعتراض ایران به سد باشدان: ایران اخیراً به ساخت سد باشدان در ایالت هرات افغانستان اعتراض کرده و آن را تلاشی برای تحت فشار قرار دادن ایران از طریق مسائل آبی دانسته است.
4. پناهجویان افغان
ایران میزبان میلیون‌ها پناهجو و مهاجر افغان است که طی چند دهه گذشته به دلیل جنگ‌ها و ناآرامی‌ها در افغانستان به ایران پناه آورده‌اند. حضور این پناهجویان فشارهای اقتصادی و اجتماعی قابل توجهی بر ایران وارد کرده است.
سازماندهی حضور پناهجویان: ایران تلاش کرده است تا حضور پناهجویان را بر اساس منافع ملی خود سازماندهی کند و از فشارهای اقتصادی ناشی از این حضور بکاهد.
همکاری با افغانستان: ایران از افغانستان خواسته است تا در بازگشت داوطلبانه پناهجویان به کشورشان همکاری کند.
5. روابط اقتصادی و تجاری
روابط اقتصادی بین ایران و افغانستان در سال‌های اخیر گسترش یافته است. حجم مبادلات تجاری بین دو کشور به حدود 5 میلیارد دلار رسیده است و ایران به عنوان یکی از شرکای اصلی تجاری افغانستان شناخته می‌شود.
بندر چابهار: افغانستان از بندر چابهار ایران برای تجارت با هند و دیگر کشورها استفاده می‌کند. این بندر نقش مهمی در تسهیل تجارت افغانستان با جهان دارد.
صادرات انرژی: ایران برق و سوخت برخی از مناطق افغانستان را تأمین می‌کند و تلاش‌هایی برای افزایش همکاری در زمینه انرژی در جریان است.
دسترسی به بازارهای آسیای مرکزی: ایران از موقعیت جغرافیایی افغانستان برای دسترسی به بازارهای آسیای مرکزی و جنوب آسیا استفاده می‌کند.
6. مسائل فرهنگی و زبانی
ایران و افغانستان دارای اشتراکات فرهنگی و زبانی زیادی هستند. ایران از حقوق فرهنگی و زبانی فارسی‌زبانان افغانستان حمایت می‌کند و به ویژه به وضعیت قوم هزاره، که اکثراً شیعه هستند، توجه ویژه‌ای دارد.
حمایت از حقوق فرهنگی: ایران تلاش کرده است تا افغان‌های فارسی‌زبان بتوانند از حقوق فرهنگی و زبانی خود بهره‌مند شوند.
وجه به قوم هزاره: ایران به وضعیت قوم هزاره و آزادی آنان در انجام مناسک مذهبی توجه ویژه‌ای دارد.
7. چشم‌انداز روابط آینده
سفر عراقچی به افغانستان می‌تواند زمینه‌ساز بهبود روابط دوجانبه و حل برخی از مسائل قدیمی بین دو کشور باشد. با این حال، چالش‌هایی مانند تقسیم آب، مسئله پناهجویان، و امنیت مرزی همچنان نیاز به گفتگو و توافق بیشتر دارند.
تقویت همکاری‌های اقتصادی: دو کشور می‌توانند با گسترش همکاری‌های اقتصادی، به ویژه در زمینه انرژی و ترانزیت، به منافع مشترک دست یابند.
همکاری امنیتی: همکاری بیشتر در زمینه امنیت مرزی و مقابله با تروریسم می‌تواند به ثبات منطقه کمک کند.
حل اختلافات آبی: حل مسئله تقسیم آب هیرمند نیازمند توافق جدیدی بین دو کشور است.
آغازگر فصل جدید
سفر وزیر خارجه ایران به افغانستان نشان‌دهنده تمایل دو کشور برای تقویت روابط دوجانبه و حل مسائل مشترک است. با این حال، موفقیت این تلاش‌ها به توانایی دو طرف در رسیدن به توافق در مورد مسائل حساسی مانند آب، پناهجویان، و امنیت مرزی بستگی دارد. اگر دو کشور بتوانند این چالش‌ها را مدیریت کنند، این سفر می‌تواند آغازگر فصل جدیدی در روابط ایران و افغانستان باشد.