چرا از ثروت سرشار گردشگری محرومیم؟

نورنیوز – گروه اجتماعی: با گذشت نزدیک به 2 سال از فروکش کردن همه‌گیری کرونا،‌ صنعت پرسود و استراتژیک گردشگری در ایران، ‌هنوز کمر راست نکرده و به وضعیت قبل از آن پاندمی برنگشته است. این واقعیت تلخ را بارها از زبان کارشناسان و مسئولان شنیده بودیم اما آخرین اعتراف در این زمینه را دیروز رئیس فراکسیون گردشگری مجلس شورای اسلامی داشت. زهرا خدادای گفت:« گردشگری و میراث فرهنگی حوزه‌ای است که مغفول مانده است، به ویژه پس از همه‌گیری کرونا که آسیب‌های جدی به این صنعت وارد کرد هنوز به حالت اولیه برنگشته است اما سعی‌مان بر این است در اولویت‌ها و نگاه به گردشگری در کشور تغییراتی ایجاد کنیم و نگاه را از درآمدهای نفتی به درآمدهای گردشگری معطوف کنیم. ‌ بعد از آن موانع را برداریم تا جذب گردشگران از کشورهای حاشیه و همسایه و پس از آن دیگر کشورها، اتفاق افتد.» دیگر کشورها اما مثل ما در این عرصه دچار کاهلی نبودند و به سرعت از وضعیت رکود کرونایی بیرون آمدند و با احیای صنعت گردشگری،‌ درآمدهای هنگفت و سرشاری به چنگ آوردند.

بازگشت به دوران رونق

دی ماه سال گذشته شورای جهانی سفر و گردشگری در جدیدترین گزارش خود اعلام  کرد در سال ۲۰۲۳ ارزش صنعت گردشگری  به ۹.۵ تریلیون دلاررسید، که فقط ۵ درصد کمتر از سطح قبل از همه‌گیری کرونا در سال ۲۰۱۹ است؛ زمانی که سفر در بالاترین حد خود بود. شاید حالا که در اواخر سال 2024 قرار داریم همان 5 درصد هم جبران شده باشد. سال ۲۰۲۲ با وجود مشکلات اقتصادی و ژئوپلیتیکی، بهبود بخش سفر و گردشگری با سرعت ۲۲ درصد نسبت به مدت مشابه سال قبل آن ادامه یافت و به ۷.۷ تریلیون دلار رسید. این بهبود ۷.۶ درصد از اقتصاد جهانی را در سال ۲۰۲۲ نشان داد که بالاترین سهم بخش سفر و گردشگری از سال ۲۰۱۹ است، اگرچه تولید ناخالص داخلی جهانی آن هنوز ۲۲.۹ درصد کمتر از اوج خود در سال ۲۰۱۹ است.

سازمان جهانی گردشگری پیش‌بینی می‌کند تا سال ۲۰۳۳ سهم تولید ناخالص داخلی از گردشگری به ۱۵.۵ تریلیون دلار افزایش پیدا کند که ۱۱.۶ درصد از اقتصاد جهانی را نشان می‌دهد و ۴۳۰ میلیون نفر در سراسر جهان را استخدام خواهد کرد . یعنی تقریباً ۱۲ درصد از جمعیت شاغل جهان، در این بخش مشغول به کار خواهند بود. تاکنون ۳۴ کشور از ۱۸۵ کشور مورد تجزیه و تحلیل، از نظر سهم تولید ناخالص داخلی به سطوح قبل از همه‌گیری کرونا بهبود یافته‌اند . سازمان جهانی گردشگری در گزارش دیگری اعلام کرد که تا چند سال پیش، گردشگری بیش از ۱۰ درصد از درآمدهای ملی برخی کشورهای دنیا را شامل می شد ولی اکنون همان کشورها با توسعه صنعت گردشگری و نگاه ویژه به آن موفق شدند درآمد ملی حاصل از گردشگری کشورشان را به بیش از 30 درصد برسانند. 

گردشگری یکی از مؤلفه‌های مهمی است که اقتصاد هر کشوری با نگاهی ویژه، سعی در بهره‌برداری حداکثری از آن دارد. بسیاری از کشورها تلاش می کنند هر سال سهم گردشگری دراقتصاد کشورشان را افزایش بدهند. این افزایش در برخی از کشورها به حدی است که بودجه عمومی کشور علاوه بر مالیات بر اساس درآمد حاصل از توریسم تعیین می شود. موسسه بین المللی "استاتیستا" به عنوان یک پلتفرم جهانی داده و هوش تجاری که در حوزه های گوناگون «داده های اقتصاد و آینده» فعالیت می کند، در گزارشی با بررسی وضعیت کشورها در حوزه گردشگری طی سال های 2019 تا پایان 2023 اعلام کرد ایالات متحده با کسب ۱۶۴ میلیارد یورو صدرنشین است. پس از آن، اسپانیا با درآمد ۸۶ میلیارد یورو، انگلستان با ۶۹ میلیارد یورو، فرانسه با ۶۴ میلیارد یورو و ایتالیا با ۵۲ میلیارد یورو 5 کشور برتر در زمینه کسب درآمد حاصل از گردشگری هستند.  پس از آنها فرانسه، امارات متحده عربی، ترکیه، استرالیا و کانادا در زمینه جذب توریسم و بیشترین درآمد در جایگاه های برتر قرار دارند. دو کشور اروپایی در سال گذشته میلادی جایگاه مهم ترین مقصد گردشگران خارجی را به خود اختصاص دادند. فرانسه با جذب ۱۰۰ میلیون گردشگر خارجی پربازدیدترین کشور جهان باقی ماند و اسپانیا هم با جذب ۸۵ میلیون گردشگر رتبه دوم را به خود اختصاص داد.

 جایگاه ایران در گردشگری

 در برنامه هفتم توسعه، جذب سالانه 15 میلیون گردشگر برنامه‌ریزی شده است؛ این آمار اگرچه در مقایسه با کشورهای همسایه مثل ترکیه که هدف‌گذاری 60 میلیون نفری در این زمینه دارد، اندک است، اما بررسی‌ها نشان می‌دهد زیرساخت‌های کافی در کشور برای جذب همین تعداد گردشگر نیز وجود ندارد. بر اساس سند چشم انداز 20 ساله گردشگری، ایران باید 20 میلیون گردشگر خارجی تا سال 1404 هجری شمسی و 2025 میلادی داشته باشد و سهم ایران از درآمد گردشگری جهانی، از 7 صدم درصد در سال 83 به 2 درصد در سال 1404 برسد. این سند در حالی پیش روی ما قرار دارد که معاون پیشین گردشگری وزارت گردشگری، تعداد گردشگران ورودی در سال ۱۴۰۲ را 6 میلیون و ۳۸۲هزار و ۷۵۵ نفر اعلام کرد. کشور ما در حالی تنها به یک سوم اهداف مورد نظر در گردشگری دست پیدا کرده است که بر اساس گزارش مجمع جهانی اقتصاد، ایران جزو 10 کشور برتر در حوزه ظرفیت‎های گردشگری است.  ایران با وجود ظرفیت‌های تاریخی، طبیعی و فرهنگی، سهمی کمتر از یک درصد از درآمدهای گردشگری را دارد. بر اساس نتایج بررسی تطبیقی ـ تحلیلی شاخص‌های گردشگری ایران با کشورهای منتخب جهان که از سوی  معاونت امور کمیسیون‌های تخصصی اتاق ایران منتشر شد ایران در شاخص توسعه گردشگری و سفر، (سال ۲۰۲۳) در جایگاه ۷۳ در بین ۱۱۹کشور جهان قرار دارد که نشان‌دهنده نامناسب بودن این جایگاه در مقایسه با کشورهایی مانند امارات متحده عربی با رتبه ۱۸ و ترکیه با رتبه ۲۹ است. این موضوع در مورد جایگاه ایران در بین کشورهای خاورمیانه و شمال افریقا نیز حاکم است و ایران در بین ۱۴ کشور در رتبه نهم قرار گرفته است. بر اساس نتایج این بررسی، ایران در شاخص جهانی سفر مسلمانان که وضعیت گردشگری حلال در جهان را بررسی می‌کند، در سال ۲۰۲۳ در بین ۲۰ کشور اول جهان در رتبه ششم پس از کشور ترکیه و قطر قرار داشته است. کشورهای مالزی و اندونزی نیز چند سالی است که جایگاه خود را در این فهرست حفظ کرده و به صورت مشترک در رتبه اول قرار گرفته‌اند.

بر اساس نتایج این پژوهش، هر چند شمار گردشگران ورودی بین‌المللی در ایران طی سال‌های گذشته افزایش یافته است و از ۲.۹۴ میلیون نفر در سال ۲۰۱۰ به حدود 6 میلیون نفر در سال ۲۰۲۳ رسیده است، اما این رقم در مقایسه با کل گردشگران بین‌المللی جهانی و حتی با کشور امارات متحده عربی با ۲۸ میلیون نفر گردشگر در سال ۲۰۲۳ بسیار اندک است. بر اساس گزارش سازمان جهانی گردشگری در سال ۲۰۲۲، در حالی که درآمدهای حاصل از گردشگری در ایران حدود ۳.۷ میلیارد دلار بوده است، این رقم در امارات متحده عربی بیش از ۲۱ میلیارد دلار بوده است .

درآمدی فراتر از فروش نفت

درحالی که بسیاری از کشورها با فروش نفت کسب درآمد می کنند و بودجه ریزی در این کشورها بر اساس فروش نفت انجام می گیرد اما برخی از کشورها با توسعه زیر ساخت های گردشگری و تبلیغ برای سفر به کشورشان توانستند دیگر رقبا را کنار زده و حتی میزان درآمد شان از توریسم بیش از فروش نفت دیگر کشورها باشد. درآمد ترکیه از صنعت توریسم درسال گذشته ازفروش  نفت خام ایران پیشی گرفت . آمارهای ارائه شده از سوی وزارت فرهنگ و گردشگری ترکیه نشان می‌دهد که در هشت ماه نخست سال 2023، تعداد گردشگران ورودی به ترکیه حتی از سطح 2019 نیز ( قبل از کرونا ) پیشی گرفت و به رقم نزدیک به 37 میلیون گردشگر بین‌المللی رسید. این بالاترین رقم به ثبت رسیده در صنعت گردشگری ترکیه تا کنون است. ترکیه به‌مدت سه دهه سرمایه‌گذاری‌های کلان داخلی و خارجی در جهت توسعه این صنعت ارائه داده و توانسته است توریسم را به یک قطب قدرتمند در اقتصاد این کشور تبدیل کند و بتواند بیش از 12درصد از تولید ناخالص داخلی را به صنعت توریسم اختصاص دهد. درآمد گردشگری ترکیه در نیمه اول سال 2023 با 27 درصد افزایش به 21.7 میلیارد دلار رسید . برگزاری بازی  فینال لیگ فوتبال قهرمانان اروپا بین دو تیم  اینترمیلان و منچسترسیتی در 10 ژوئن سال جاری میلادی در شهر استانبول ، درآمدی معادل 75 میلیون یورو ( 80 میلیون دلار ) برای این کلانشهر داشت.

 فرصت‌سازی یا فرصت‌سوزی

 صنعت توریسم درحالی که برای بسیاری از کشورهای در حال توسعه فرصت بسیار مناسبی فراهم کرده  اما برخی دیگر از کشورها با فراهم نکردن شرایط این فرصت را می سوزانند. باید گفت سهم ایران از صنعت گردشگری در جهان چندان چشمگیر نیست. این در حالی است که ایران با قدمتی بیش از کل تاریخ همه کشورهای اروپا و قاره آمریکا و دارنده جایگاه دهم  به لحاظ ثبت آثار تاریخی در یونسکو، دارا بودن همزمان چند اقلیم آب و هوایی و بسیاری از ظرفیت‌های دیگر همچنان مورد غفلت واقع شده است.

مقایسه آمار متوسط ورود گردشگران و مسافران به ایران  در سال ۲۰۲۳(۱۴۰۲) با آمار سال ۲۰۱۹ (۹۸-۱۳۹۷) (پیش از همه‌گیری کرونا) نشان می‌دهد آمارهای ورود به ایران همچنان ۳۷ درصد با پیش از همه‌گیری کرونا فاصله دارد. بیشترین آمار ورودی گردشگر به ایران در ماه جولای ۲۰۲۳ (۱۰ تیر تا ۱۰ مرداد ۱۴۰۲) به ثبت سیده است که بیش از ۵۹۰ هزار نفر گردشگر خارجی وارد کشور شدند و پس از آن نیز به ترتیب در ماه‌های ژوئن و مه  به نسبت چهار ماه نخست سال، گردشگران بیشتری به ایران سفر کردند.

   هرچند آمار مربوط به افزایش ورود گردشگران خارجی در سال 2023 به کشور، امیدهایی را برای رونق این صنعت ایجاد کرده اما با نگاهی به ورودی‌های این گردشگران به کشور می‌توان دریافت که این آمار و ارقام شاید چندان هم چشمگیر نباشد. آمارها نشان می دهند کشور عراق در صدر ورودی گردشگران به ایران قرار دارد و بیش از نیمی از این تعداد گردشگران را به خود اختصاص داده که با توجه به اشتراکات فرهنگ شیعی دو کشور، این تعداد، عمدتا برای گردشگری مذهبی وارد می‌شوند و سایر ظرفیت‌های گردشگری در کشور به نوعی مغفول می‌ماند. به عبارتی دیگر از همین میزان ورودی هم استفاده بهینه نمی‌شود. در نقطه مقابل تعداد گردشگران خروجی از ایران است. آمار نشان می‌دهد فقط ۱۳ درصد از کل گردشگران خروجی از ایران، کشور عراق را انتخاب می‌کنند و ترجیح ایرانیان برای گردشگری خارجی در جایگاه نخست، کشور ترکیه (۶۳درصد) است.

وزیر میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی چندی پیش اعلام کرد تعداد گردشگران خارجی در ۱۴۰۲ نسبت به سال ۱۴۰۱، ۵۰٫۸ درصد افزایش داشت. سال پیش، ۶ میلیون و ۳۸۰ هزار نفر ورودی گردشگر خارجی داشتیم که تعداد آن در سال ۱۴۰۱، ۴ میلیون و ۲۳۰ هزار گردشگر بود.