چاقی به قیمت پیری و بیماری

نورنیوز- گروه اجتماعی: پیش بینی نگران کننده رئیس سازمان نظام پزشکی درباره سرعت بروز چاقی در ایران،‌ بار دیگر توجهات را به موضوع تغذیه سالم برای پیشگیری از اضافه وزن و نیز به تأخیرانداختن پدیده پیری جلب کرد. محمد رئیس زاده چند روز پیش، با اشاره به این موضوع که ایران جزو ۴۲ کشور چاق دنیا است گفت: «متأسفانه با سرعت رشد چاقی، در چند سال آینده جزو کشورهای چهارم و پنجم چاق دنیا خواهیم بود. یکی از دلایل این رتبه نبود رژیم‌های غذایی مناسب برای افراد و بیماران است.» وی ادامه داد: « در حال حاضر بحث‌های بسیار مهمی در حوزه سلامتی انسان و پیشگیری از روند پیری مطرح است، به طوری که در تحقیقات به اهمیت حوزه تغذیه در جلوگیری از روند پیری انسان رسیده اند. مهم‌ترین عاملی که فرایند پیری را در انسان به تأخیر می‌اندازد رژیم غذایی، تغذیه و فعالیت بدنی است.» به این ترتیب، عارضه ی چاقی به عنوان موضوعی بهداشتی – اجتماعی مطرح است و جنبه های مختلفی دارد.

از سوی دیگر، در پویش ملی سلامت که پارسال به همت وزارت بهداشت برگزار شد 16 میلیون ایرانی بزرگسال با اضافه وزن بالا شناسایی شدند. این رقم بهترین نشانه از رسوخ سیاست غلط یارانه‌های غذایی و نداشتن تفکر تغییر و نوآوری در دهه‌های طولانی است. ما نتوانسته‌ایم با جهانی که به سرعت تغییر می‌کند، تغییر کنیم. 16 میلیون ایرانی بزرگسال با چاقی زیاد به این معنی است که اگر آمار نوزادان و کودکان و جوانان را کم کنیم، بیشتر ایرانی‌ها چاق‌اند. این اضافه‌وزن ابداً به معنای خوب غذاخوردن یا غذای‌خوب خوردن نیست، بلکه برعکس به‌معنای غذای بد و یارانه‌ای یعنی شکر و آرد سفید و روغن‌نباتی خوردن و متعاقب آن، بدغذاخوردن است.

چاقی چیست؟

وقتی صحبت از چاقی به میان می‌آید عده‌ای تصور می‌کنند جنبه زیبایی تناسب اندام مورد نظر است و به همین دلیل خیلی وقت‌ها توجه خاصی به موضوع نشان نمی‌دهند. این تصور البته با توجه به تبلیغاتی که روی جنبه زیبایی لاغری متمرکز شده، چندان هم بیراه نیست. اما آنچه باید در بحث چاقی مدنظر قرار گیرد، بخشی است که رابطه مستقیم با سلامت دارد. این رابطه می‌تواند ابعاد مختلفی پیدا کند؛ از درگیری با بیماری‌هایی همچون فشار خون و دیابت تا مرگ. ممکن است چاقی بلافاصله فرد را نکشد اما اگر بدانیم چاقی عامل ابتلا به انواع سرطان است و نیز می‌تواند عاملی برای ابتلا به بیماری‌های قلبی باشد، می‌توانیم حدس بزنیم که چطور آرام آرام فردر ا به سمت نابودی پیش می‌برد.

چندی پیش علیرضا زالی، رئیس وقت دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی آمار عجیبی از چاقی در ایران اعلام کرد. به گفته او، بیش از 70 درصد مردم ایران چاق هستند و چاقی شایع‌ترین بیماری غدد در ایران محسوب می‌شود.طبق بررسی‌های انجام شده، ایرانی‌ها جزو کم تحرک ترین مردم دنیا به شمار می‌روند و عنوان شده که چیزی  حدود 90 درصد مردم ایران به اندازه کافی تحرک فیزیکی ندارند. در کنار این کم تحرکی، میزان کالری دریافتی هم در میان خانواده‌های ایرانی عمدتا بالاست؛ به طوری که اعلام شده  30 درصد غذای مصرفی ایرانی‌ها اضافه است و بسیاری از خانواده‌ها بیش از نیاز بدن غذا می‌خورند. این مسأله را می‌توان با سبک زندگی ایرانیان مرتبط دانست.

بر اساس آمارهای مرکز مدیریت بیماری‌های غیرواگیر وزارت بهداشت، چاقی در ۴۰ سال گذشته از ۲۰ درصد به ۷۰ درصد افزایش یافته و عوامل اصلی آن مسائل ژنتیکی همراه با پدیده‌های محیطی از جمله سبک زندگی، نوع تغذیه و استرس عنوان شده است. بر این اساس ایران در رتبه ششم فهرست کشورهای چاق دنیا قرار دارد و پس از لیبی قرار گرفته است. رتبه‌های اول تا چهارم هم به ترتیب آمریکا، عربستان، ترکیه و مصر هستند.

در عین حال،‌ گزارش نیویورک تایمز در سال 2023 ادعا می کند که 750 میلیون فرد چاق در سراسر جهان زندگی می‌کنند. در این گزارش عنوان شده که حدود 42 درصد از بزرگسالان در ایالات متحده چاق هستند و بیماری‌های مرتبط با چاقی میلیاردها دلار هزینه مراقبت بهداشتی را در سال به همراه دارند.  

برای آن که تصویر درستی از چاقی داشته باشیم، ابتدا باید به تعریف درستی از آن بپردازیم. اینجاست که دیگر چاقی نه به عنوان ملاکی برای زیبایی بلکه نوعی بیماری به حساب می آید. بر اساس تعریف سازمان بهداشت جهانی چاقی یک بیماری مزمن است که با تجمع غیرطبیعی یا بیش از اندازه چربی در بدن شناخته شده که سلامت فرد را مختل می‌کند. بر این اساس چاقی فقط یک نگرانی ظاهری نیست  بلکه یک مشکل پزشکی است که خطر ابتلا به سایر بیماری‌ها و مشکلات مرتبط با سلامت را افزایش می‌دهد. معمولاً چاقی ناشی از عوامل ارثی، فیزیولوژیکی و محیطی از جمله نوع رژیم غذایی، فعالیت بدنی و ورزشی است و تشخیص درست چاقی و شدت آن در درمان و بهبود مشکلات حاصل از آن کمک کننده است.

 شاخص توده بدنی (BMI) مهم‌ترین عامل در تعیین وزن نرمال، اضافه وزن و چاقی به شمار می‌رود اما خیلی‌ها از آن بی اطلاعند و شاید نام آن حتی به گوششان نخورده باشد. شاخص توده بدنی با تقسیم وزن (به کیلوگرم) بر توان دوم قد (به متر) به دست می‌آید. شاخص توده بدنی کمتر از ۱۸.۵، نشان دهنده کم‌وزنی و لاغری غیرطبیعی است و اگر عدد به دست آمده بین ۱۸.۵ تا ۲۴.۹ باشد، یعنی وزن فرد طبیعی است. عدد بزرگ‌تر و مساوی ۲۵، نشان دهنده اضافه وزن فرد است. عدد ۳۰ به بالا نشان‌دهنده چاقی است که به ترتیب به چاقی درجه یک (بین ۳۰ تا ۳۴.۹)، چاقی درجه ۲ (بین ۳۵ تا ۳۹.۹) و چاقی درجه ۳ (۴۰ به بالا) تقسیم‌بندی می‌شود.

چاقی جهان را می گیرد

با این که نیویورک تایمز تعداد افراد چاق جهان را 750 میلیون نفر اعلام کرده اما بر اساس یک مطالعه وسیع جدید جهانی که به تازگی در نشریه معتبر «لنست» منتشر شده، بیش از یک میلیارد نفر چاق هستند که از این تعداد 880 میلیون نفر را بزرگسال و ۱۵۹ میلیون را کودکان و نوجوانان تشکیل می‌دهند. این مطالعه توسط امپریال کالج لندن با همکاری سازمان بهداشت جهانی و با مشارکت بیش از ۱۵۰۰ محقق از سراسر جهان انجام شده و بیش از ۱۹۰ کشور را طی سال‌های ۱۹۹۰ تا ۲۰۲۲ مورد بررسی قرار داده است.

بر اساس یافته‌های این پژوهش، مقایسه روند فزاینده چاقی جمعیت بزرگسال جهان طی سه دهه گذشته نشان می‌دهد که جمعیت چاق بزرگسال در سال ۱۹۹۰، ۲۲۶ میلیون نفر بوده که در سال ۲۰۲۲، به یک میلیارد و ۳۸ میلیون نفر  رسیده است. با این احوال می‌توان مشاهده کرد که سرعت اپیدمی چاقی در جهان تا چه حد شگفت انگیز و البته هولناک است.(مهر، 18 اسفند 1402)

چاقی در قرن ۲۱ مهمترین تهدید برای سلامتی انسان  است. طبق آمار سازمان بهداشت جهانی WHO، ۳۰ درصد از جمعیت خاورمیانه از اضافه وزن رنج می برند. از جمله عواملی که در بروز چاقی موثر هستند تغییر در الگوهای تغذیه ای و دریافت غذاهای با انرژی و چربی زیاد که در گذشته کمتر مصرف می شد را می توان عنوان نمود. در ایالات متحده آمریکا طی ۳۰ سال گذشته شیوع چاقی در گروه سنی ۱۴-۶ ساله ۳ برابر شده است ، تخمین زده می شود که ۱۴ میلیون کودک ۱۴-۶ ساله در اروپا دچار اضافه وزن باشند. افزایش چاقی در دوران کودکی با افزایش شیوع بیماری های همراه با چاقی مرتبط است که می توان از جمله این بیماری ها به مشکلات کبدی ، بیماری کیسه صفرا، سرطان ها، چربی خون بالا، مشکلات تنفسی ، ناباروری ، افسردگی و کاهش اعتماد به نفس ، مشکلات غددی ، قلبی عروقی ، مشکلات پوستی و نورولوژیک اشاره کرد. امروزه اضافه وزن در کودکان به صورت یک اپیدمی جهانی درآمده و در گروه سنی ۱۲-۶ سال، به بیش از دو برابر رسیده است. تخمین زده می شود حدود ۸۰ درصد کودکان چاق، در بزرگسالی نیز چاق خواهند بود.

هوا را از من بگیر، روغن و نمک را نه

چه کسی است که به غذاهای خوش طعم و خوش عطر ایرانی نه بگوید؟ نگاهی به سفره ایرانی نشان می‌دهد که تغذیه ما بیشتر از این که بر پایه تأمین نیاز و انرژی بدن باشد، حول لذت بردن از غذا دور می‌زند. البته لذت از طعم غذا مقوله مهمی است و اگر چنین حسی وجود نداشت، آشپزی به عنوان یک هنر مورد توجه قرار نمی گرفت اما زمانی که اولویت فقط لذت از طعم و عطر غذای ایرانی باشد، چاقی هم یک پای ثابت خانواده‌ها خواهد بود. قورمه سبزی، قیمه، زرشک پلو، باقالی پلو، کباب، کشک بادمجان و باقی غذاهای جذاب ایرانی وقتی سر سفره باشد، دیگر مقاومت آسان نیست. تمام این غذاها هم به عقیده خیلی‌ها خوشمزگی شان به جاافتادگی با روغن فراوان و خوش نمک بودنشان است. اصلا قورمه سبزی که سبزی آن سرخ نشده باشد قورمه سبزی نیست. حالا تصور کنید با این سلیقه غذایی چطور می‌شود چاقی را مهار کرد؟!

زهرا حیدری، متخصص تغذیه معتقد است کنترل چاقی به معنای پشت کردن به غذاهای ایرانی نیست بلکه نحوه و میزان مصرف در این رابطه اهمیت دارد. او به نور نیوز می‌گوید:«دلیل عمده چاقی، مصرف بیش از اندازه غذاست یعنی بیش از کالری مصرفی و مورد نیازشان کالری وارد بدن کنید. طبیعی است که غذا خوردن برای تأمین انرژی لازم برای فعالیت‌های بدن و نیز عملکرد اندام ها مهم است اما وقتی بیش از نیاز خود غذا مصرف می‌کنید، روند چاقی آغاز می‌شود. حتی زمانی که شما فعالیت بدنی دارید هم نباید بیش از میزان کالری که سوزانده‌اید، کالری مصرف کنید چون در هرحال تغذیه اولین عاملی است که در چاقی نقش دارد. در رابطه با غذاهای ایرانی هم متأسفانه چیزی که باعث بروز چاقی می‌شود، نحوه غلط پخت و میل کردن غذاست. اولا میزان روغن و نمک مصرفی در میان خانواده‌های ایرانی بالاست که دو عامل مهم چاقی محسوب می‌شود و نکته دیگر این است که غذا به میزان زیاد و در ساعت‌های نامناسب نوش جان می‌شود. به عنوان مثال برای یک فرد میزان 8 تا 9 قاشق برنج در وعده غذایی کفایت می‌کند که صد البته بهتر است با روغن و نمک کاهش یافته باشد که اگر همان را هم نداشته باشد عالی است. با این حال خیلی وقت‌ها مشاهده می‌شود که افراد دو تا سه بار بشقاب خود را پر از برنج می‌کنند و همراه با خورش می‌خورند در حالی که نیاز بدنشان همان 8 قاشق برنج با چهار قاشق خورش بوده و بیش از آن تبدیل به کالری اضافه می‌شود. وقتی به خیلی از خانم‌ها گفته می‌شود غذا را کم روغن و نمک درست کنید، خوششان نمی آید چون به نظرشان مزه غذا از بین می‌رود و دست پختشان خراب می‌شود اما اگر بدانند چه سم مهلکی را با مصرف زیاد روغن و نمک وارد بدن عزیزان خود می‌کنند، شاید در این باره بیشتر تأمل کنند.»

 با آن که ممکن است همچنان خیلی از افراد با نظریه «مگر دنیا چند روز است که به خودمان سختی بدهیم»، همچنان سر سفره‌های رنگارنگ بنشینند و تا می‌توانند غذای چرب و خوشمزه تناول کنند اما زمانی که خدای ناکرده درگیر بیماری شوند تازه درمی‌یابند که چاقی چگونه می‌تواند همین عمر دو روزه را با عذاب همراه کند. برای جلوگیری از این تلخکامی است که باید فکری به حال اضافه وزن کرد و تا دیر نشده جلوی فاجعه را گرفت.