نورنیوز ـ گروه فرهنگ و جامعه: به این آمار حیرت انگیز و اسفناک که از منابع قابل اعتماد و رسمی استخراج شده توجه کنید:
1) میانگین فرسایش سالانه خاک در ایران، 15 تا 16 تن در هکتار است؛ 16 برابر قاره‌ی اروپا و استرالیا، 7 برابر قاره آمریکا و 5 برابر آسیا.
2) اگر عدد 16 تن در هکتار را به 125 میلیون هکتار از حوزه‌های آبخیز کشور که دارای خاک هستند ضرب کنیم هرسال بالغ بر 2 میلیارد تن خاک را از دست می‌دهیم .
3) این حجم از فرسایش خاک، سالانه بین 10 تا 11 میلیارد دلار به زیرساخت‌های کشور خسارت وارد می‌کند.
با مرور این آمار چه حسی به شما دست می‌دهد؟ نگران نمی‌شوید؟ باور می‌کنید که هر سال کشور ما 2 میلیارد تن خاک از دست می‌دهد در حالی که برای جبران آن و جایگزینی‌اش باید 2 تا 3 میلیون سال منتظر بمانیم؟
چشم مان به خاک نیست
خاک، پیچیده‌ترین و متنوع‌ترین اکوسیستم در جهان است که علاوه بر تامین 8/98 درصد غذا‌‌‌‌‌‌ی انسان، گستره وسیعی از تنوع زیستی و فرایندهای حیاتی در کنار ذخیره سازی کربن را شامل می‌شود. در عین حال، خاک یکی از منابع طبیعی تجدید ناپذیر است که امنیت غذایی مردم به آن وابسته است اما چه بسا در قیاس با آب، هوا، گاز و برق، جایگاه نازل‌تری در فهرست دغدغهی‌های عمومی مردم و رسانهها داشته باشد. در نظام حکمرانی ما نیز شاید آن مقدار توجهی که به کمبود آب می شود به تخریب و فرسایش خاک نمی شود. به گفته کارشناسان، موضوع خاک و فرسایش آن، به ندرت در فهرست اولویت‌‌‌‌‌‌‌های مدیران و مسئولان قرار می‌گیرد. شاید به همین دلیل است که در گزارش‌‌‌‌‌‌‌هایی که سازمان‌‌‌‌‌‌‌ها برای اجرای پروژههای عمرانی خود باید به تایید سازمان حفاظت از محیط زیست برسانند اشاره به موضوع خاک و فرسایشی که در پی اجرای پروژه به وجود می‌آید، جایگاهی ندارد.
قانون حفاظت از خاک در خرداد ماه سال 98 به تصویب مجلس شورای اسلامی رسید و از سوی دولت به سازمان حفاظت از محیط زیست و وزارت جهاد کشاورزی ابلاغ شد. در این قانون، وظایف همه دستگاه‌‌‌‌‌‌‌ها در حفاظت از خاک و جلوگیری از فرسایش آن، طی 26 ماده و 14 تبصره تبیین شده است. کارشناسان معتقدند اگر به این قانون اهتمام و توجه بیشتری می‌شد و همه مواد آن به اجرا در می‌آمد امروز شاهد فرسایش سالانه 2 میلیارد تن خاک در کشور نبودیم.
دکتر منوچهر گرجی استاد دانشکده کشاورزی دانشگاه تهران و نایب ریس انجمن علوم خاک ایران با اشاره به قانون حفاظت از خاک به نورنیوز می‌گوید:« اگر قانون خاک اجرا شود بسیاری از مشکلات کاهش پیدا می‌کند. دراین قانون بحث فرسایش خاک به خوبی مطرح شده است. به طور مثال در بخشی از این قانون نحوه استفاده کمتر از آب در کشاورزی آمده به طوری که می‌توانیم 40 درصد آب کمتری در کشاورزی مصرف کنیم. کاهش شخم، حفظ بقایای گیاهان و استفاده صحیح از کودهای دامی، روش‌‌‌‌‌‌‌های صحیح زراعت، کاشت نهال و صدها مورد دیگر در این قانون تبیین شده اما متاسفانه در مقام عمل مسکوت مانده و اجرا نمی‌شوند. اگراین قانون به درستی و به طور کامل اجرا شود مدیریت خاک به خوبی صورت گرفته و از فرسایش خاک جلوگیری می‌شود.»
دکتر گرجی با تاکید بر اینکه خاک، بستر کشاورزی، محیط زیست و نیز زندگی است، می‌گوید : «بر اساس آمارهایی که اعلام شده هر سال نزدیک به 2 میلیارد تن فرسایش خاک در کشور داریم. فرسایش باعث از بین رفتن خاک، کاهش حاصلخیزی و در پی آن کاهش محصولات کشاورزی و از بین رفتن امنیت غذایی می‌شود. یکی از انواع فرسایش خاک، فرسایش بادی است که به شکل بروز گرد وغبار ظاهر می‌شود. وقت بارندگی، می‌بینیم روی ماشین‌‌‌‌‌‌‌ها پر از گل می‌شود که این پدیده، ناشی از فرسایش خاک است. یا وقتی رودخانه‌‌‌‌‌‌‌ها پر از رسوب سیلاب می‌شوند، ماهی‌‌‌‌‌‌‌ها می‌میرند و شیلات از بین می‌روند. دلیل آن هم رسوبات خاک و کودهای شیمیایی است که در زمین‌‌‌‌‌‌‌های کشاورزی استفاده شده و بر اثر فرسایش خاک وارد رودخانه‌‌‌‌‌‌‌ها می‌شوند.»
به اعتقاد نایب رئیس انجمن علوم خاک ایران، مهمترین عوامل فرسایش خاک در کشور، نبود مدیریت صحیح خاک است. او می‌گوید :« حفاظت از خاک که همان مقابله با فرسایش است یکی از اجزای مهم مدیریت خاک است. اگر خاک، درست مدیریت شود روند فرسایش آن کاهش پیدا می‌کند. به طور مثال در مدیریت خاک مراتع باید تعداد دام‌‌‌‌‌‌‌ها را در برخی از مراتع کم کرد یا در کشاورزی باید شخم زدن‌‌‌‌‌‌‌ها را کاهش داد و بقایای گیاهان را روی سطح خاک نگه داشت. در همه این موارد، اقدامات فراوانی برای حفاظت از خاک و پیشگیری از فرسایش آن وجود دارد. در راهسازی و جاده سازی می‌بینیم که کوه را می‌تراشند و به همان وضعیت رها می‌کنند درحالی که در بسیاری از کشورها اجازه نمی‌دهند کوه‌‌‌‌‌‌‌های تراشیده شده را رها کنند. سازنده جاده را موظف می‌کنند در آن منطقه پوشش گیاهی ایجاد کند تا گرد و خاک بلند نشود و رسوب ایجاد نکند.»
ثروتی که به سرعت زایل می‌شود
حنیف رضا گلزار کارشناس ارشد آب و خاک هم آمارهای تکان دهنده ای در زمینه فرسایش خاک می‌دهد او می‌گوید: « براساس آخرین آماری که منتشر شده میانگین فرسایش خاک در قاره اروپا و استرالیا 9 دهم تن در هکتار است. به عبارت دیگر در قاره اروپا و استرالیا سالانه 900 کیلوگرم در هکتار فرسایش آبی خاک داریم. این عدد در آمریکای شمالی 23/2 تن در هکتار، و در آسیا 47/3 تن در هکتار است. این در حالی است که طبق آخرین آمار که در سال 1399 پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری کشور در خصوص میانگین فرسایش آبی خاک در ایران منتشر کرد این عدد 16 تن در هکتار است. به عبارت دیگر ما در ایران، 16 برابر قاره‌ی اروپا و استرالیا و 7 برابر قاره آمریکا و 5 برابر آسیا در یک‌سال، فرسایش آبی خاک داریم .مقدار خاکی که در طول یک‌سال بر اثر فرسایش آبی در کره زمین جابه‌جا می‌شود معادل 75 میلیارد تن برآورد شده‌است که 2 میلیارد تن از آن در ایران است . یعنی 7/2 دهم درصد کل فرسایش کره زمین در کشور ما اتفاق می‌افتد.
اگر بخواهیم خسارتی را که این فرسایش به کشور وارد می‌کند با عدد و به شکل کمّی بیان کنیم باید بگوییم در خوش‌بینانه‌ترین حالت، فرسایش خاک در ایران، سالانه معادل 7/10 میلیارد دلار به زیرساخت‌های کشورمان خسارت وارد می‌کند. عدد عجیب و هنگفتی است اما متأسفانه جایگاه خاک در کشور ما شناسایی نشده و ارزش‌گذاری واقعی این منابع مورد محاسبه قرار نگرفته است. به همین دلیل این عدد هیچ‌وقت دیده نمی‌شود و مدیران و تصمیم‌گیران را نگران نمی‌کند. براساس آماری که سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور هرسال اعلام می‌کند ما سالانه بیش‌از 200 میلیون متر مکعب رسوب را در پی فرسایش آبی خاک، راهی مخازن سدهای کشور می‌کنیم .اگر بخواهیم یک شاخص عینی و مصداقی بگوییم، 200 میلیون مترمکعب یعنی به‌اندازه کل حجم سدّی به بزرگی سدّ امیر کبیر. به عبارت دیگر، ما سالانه به اندازه سدّ امیرکبیر، خاک از دست می‌دهیم.»
این کارشناس به اهمیت خاک به عنوان بزرگترین دخیره کننده کربن زمین که بسیار بیشتر از کربن موجود در اتمسفراست و همچنین وجود 25 درصد کل تنوع زیستی دنیا در خاک اشاره می‌کند و می‌گوید: «امروزعوامل زیادی هستند که منابع خاکی را در سطح کره زمین نابود می‌کنند ولی کمتر به آن‌ها توجه می‌شود. از جمله این عوامل می‌توان به تغییر کاربری اراضی کشاورزی و منابع طبیعی و مراتع اشاره کرد که بسیار وحشتناک و افسارگسیخته است. افزایش تدریجی شوری منابع خاک بویژه در خاک‌های کشاورزی، یکی دیگر از عوامل فرسایش خاک است. شوری خاک در دو دهه گذشته به شکل خاموش و خزنده در حال افزایش است. دلیل افزایش شوری خاک، چیزی نیست جز استفاده از منابع آب شور. آب شور از کجا ایجاد می‌شود ؟ وقتی با بحران آب مواجه می‌شویم منابع چاه‌های آب زیرزمینی هرسال کاهش پیدا می‌کنند. این افزایش عمق چاه‌ها همیشه مترادف است با افت کیفیت آب. املاح و سولفات و کربنات‌ها در داخل آب افزایش پیدا می‌کنند و باعث شوری آب می‌شوند. ما این آب را پمپاژ و صرف کشاورزی می‌کنیم. عامل سومی که در بحث تخریب خاک اثر گذار است بحث آلودگی و تخلیه پسابهای خانگی و پسابهای صنعتی و شیمیایی است که باعث آلودگی منابع خاک می‌شوند. این آلودگی‌‌‌‌‌‌‌ها به هیچ عنوان اصلاح‌پذیر نیستند. عامل آخر، تخریب فیزیکی خاک به‌دلیل انجام پروژههای سدّسازی و عمرانی است. راهسازی ، سدّ سازی ، ساخت شهرک‌‌‌‌‌‌‌های صنعتی و توریستی با تخریب و از بین بردن خاک همراه است. متأسفانه چون نگاه دقیق و کارشناسی نسبت به خاک به‌عنوان یکی از ارکان و پایه‌های منابع طبیعی وجود ندارد هیچ ارگان و نهادی در این بحث ورود پیدا نمی‌کند تا از تخریب خاک به بهانه پروژههای عمرانی جلوگیری کند.»
به این ترتیب تخریب و فرسایش خاک در ایران، یکی از مهمترین تهدیدها علیه امنیت غذایی و امنیت سرزمینی ماست. به گواهی کارشناسان، ما از قوانین خوب و جامع در این حوزه بی بهره نیستیم. در حوزه اجرایی و بوروکراسی نیز صاحب نهادها و سازمان‌‌‌‌‌‌‌هایی هستیم که متولی مستقیم این موضوع‌اند. در عرصه پژوهش و تحقیق نیز یافته‌‌‌‌‌‌‌های دقیق و راهکارهای سنجیده و علمی داریم. با این حال چندان معلوم نیست که چرا این مسأله به غایت مهم و بنیادی، برای مردم و نیز برای نظام حکمرانی ما به موضوعی حیاتی، با اولویت و ضریب اهمیت بالا تبدیل نشده است. به نظر می‌رسد رسانهها در برجسته کردن این موضوع و تبدیل آن به یک دغدغه اصلی در ذهن جمعی ایرانیان می‌توانند نقش اول را ایفا کنند.
نورنیوز