یکی از ریشه‌های مهاجرت دانشگاهیان و متخصصان، فقدان سازوکارهای موسوم به نگهداشت نخبگان است. طبعاً تأمین امنیت جانی و روانی نخبگان یکی از این سازوکارهاست. تصادف اتوبوس دانشجویان در سمنان، انفجار در آزمایشگاه دانشگاه تهران، و مسمومیت‌های غذایی در مراکز آموزش عالی، از ضعف یا فقدان چنین سازوکارهایی حکایت دارند.
نورنیوز- گروه اجتماعی: سال تحصیلی جدید برای جامعه دانشگاهی کشور، به جای شادی و شوق، امسال با اندوه و نگرانی آغاز شد؛ سالی که طلیعه‌اش تصادف اتوبوس دانشجویان پیراپزشکی در سمنان بود که جان تعدادی از دانشجویان را گرفت و تعدادی دیگر را مصدوم کرد؛ و چند روز بعد با انفجاری در آزمایشگاه دانشکده فنی دانشگاه تهران، مرگ یک دانشجو و مصدومیت دو نفر دیگر را درپی داشت. وقوع این دو حادثه دردناک به فاصله چند روز در آغاز سال تحصیلی جدید، بار دیگر دغدغه‌ها نسبت به تأمین امنیت دانشگاهیان را تشدید کرد.
این حوادث، که از مشکلات اساسی در ایمنی و کیفیت زیرساخت‌ها نشأت می‌گیرند، نه تنها اندوهی بزرگ به خانواده‌ها و بستگان این قربانیان مظلوم وارد کردند، بلکه به‌طور عمیق نگرانی‌هایی را در میان جامعه دانشگاهی و نخبگان علمی کشور آفرید و این سئوال را دوباره در میان آورد که سیاستگذاران علمی کشور در زمینه نگهداشت نخبگان به عنوان یکی از شاخص‌های توسعه‌یافتگی علمی، چه برنامه‌هایی دارند.
نگهداشت نخبگان، چه جایی در سیاستگذاری‌ها دارد؟
در دنیای امروز، نهاد علم تنها در صورتی می‌تواند به نقش اصلی خود در تولید و گسترش دانش ادامه دهد که نخبگان علمی در یک محیط امن و مجهز فعالیت کنند. بالندگی علم منوط به تأمین امنیت جامعه علمی است. این امنیت، هم امنیت روانی را شامل می‌شود و هم امنیت جانی را. طبق برآوردها و نظرسنجی‌های دقیق، یکی از ریشه‌های مهاجرت دانشگاهیان و متخصصان، فقدان سازوکارهای موسوم به نگهداشت نخبگان است. طبعاً تأمین امنیت جانی و روانی نخبگان یکی از این سازوکارهاست. اما متاسفانه، آنچه امروز در بسیاری از دانشگاه‌های کشور شاهد آن هستیم، فرسودگی تجهیزات، کمبود ایمنی و غفلت از رفاه و امنیت دانشجویان است. همین مسأله می‌تواند زمینه‌ساز کاهش اعتماد نخبگان به نهاد علم کشور و حتی مهاجرت آن‌ها به کشورهای دیگر شود. در این سرمقاله، به ضرورت تأمین امنیت و به‌روزرسانی تجهیزات در دانشگاه‌ها به‌عنوان یکی از ارکان کلیدی در نگهداشت نخبگان علمی پرداخته می‌شود.
تصادف اتوبوس حامل دانشجویان پیراپزشکی در سمنان، نه تنها فاجعه‌ای انسانی بود بلکه به‌نوعی نماد نقص‌های اساسی در سیستم ایمنی حمل‌ونقل دانشجویی در کشور به شمار می‌رود. مشابه چنین اتفاقی در سال‌های پیش هم رخ داده و در برخی از موارد، نخبگان و دانشجویان برگزیده را قربانی کرده است. بررسی‌های اولیه نشان داد که اتوبوس مذکور به دلایل مختلف از جمله فرسودگی، فاقد ایمنی لازم برای حمل‌ونقل دانشجویان بوده است. چنین بی‌توجهی به ایمنی، شکاف‌های بزرگی در اعتماد دانشجویان و نخبگان به نهادهای آموزشی کشور ایجاد می‌کند.
تصادف سمنان تنها یک هشدار بود؛ اگر توجهی به ایمنی و تأسیسات دانشگاهی نشود، نخبگان علمی به‌جای تمرکز بر پژوهش و نوآوری، خود را در خطرات غیرضروری خواهند دید. آیا نهادهای آموزشی برای حفظ جان و مال دانشجویان خود اقدامی جدی انجام می‌دهند؟
انفجار در آزمایشگاه دانشکده فنی هم که منجر به مرگ یکی از دانشجویان و آسیب به چندین نفر دیگر شد، نمایانگر بحران دیگری در نهادهای آموزشی کشور است. این حادثه، ناشی از فرسودگی تجهیزات آزمایشگاهی و عدم رعایت اصول ایمنی در حین انجام آزمایشات بود. چنین حادثه‌ای، علاوه بر آسیب جانی و روانی، باعث کاهش انگیزه و اعتماد نخبگان علمی به سیستم آموزشی کشور می‌شود. دانشجویان و پژوهشگران به جای اینکه بر گسترش علم متمرکز شوند، از این تهدیدات جانی و خطرات ناگهانی احساس ناامنی می‌کنند. این احساس ناامنی، علاوه بر کاهش کارایی، به‌طور بالقوه ممکن است نخبگان علمی را به جستجوی فرصت‌های بهتر در خارج از کشور سوق دهد.
در کنار این حوادث تراژیک، مواردی از مسمومیت‌های غذایی در خوابگاه‌ها یا حملات فیزیکی سارقان و زورگیران به دانشجویان نیز نمایانگر تهدیدات دیگری هستند که در سایه کم‌توجهی به ایمنی دانشجویی وجود دارد. چنین مشکلاتی باعث می‌شود که دانشجویان احساس کنند از حمایت لازم برخوردار نیستند و این احساس می‌تواند انگیزه آن‌ها برای مهاجرت به کشورهایی با شرایط بهتری از لحاظ ایمنی و رفاه را تقویت کند.
چه باید کرد؟
یکی از اقدامات ضروری برای جلوگیری از مهاجرت نخبگان و حفظ سرمایه‌های علمی کشور، تدوین سازوکارهای دقیق و علمی و جامع جهت اقناع جامعه دانشگاهی نسبت به امنیت همه جانبه است. سیاستگذاران علم و فرهنگی، لازم است برنامه‌های سیاستی دقیق و کارآمدی در این زمینه طراحی کنند و اقدامات مؤثری برای بهبود ایمنی و به‌روزرسانی تجهیزات و تسهیلات و امکانات دانشگاهی انجام دهند. ایجاد محیط‌های علمی ایمن و مجهز، تنها یک ضرورت عملیاتی نیست، بلکه یک راهبرد کلیدی برای نگهداشت نخبگان است.
این اقدامات باید شامل بازنگری و به‌روزرسانی تجهیزات آزمایشگاهی و فنی در تمامی دانشگاه‌ها، افزایش نظارت‌های ایمنی و اطمینان از رعایت استانداردهای امنیتی در خوابگاه‌ها و محیط‌های دانشگاهی، تقویت امکانات حمل‌ونقل دانشجویی به‌ویژه در مسیرهایی که به‌طور مکرر از آن‌ها استفاده می‌شود، توسعه برنامه‌های روان‌شناختی و اجتماعی برای کاهش فشارهای روانی و تهدیدات اجتماعی علیه دانشجویان باشد.
نهاد علم تنها زمانی می‌تواند به‌طور پایدار و مؤثر عمل کند که به دانشجویان و نخبگان علمی خود محیطی امن، مجهز و قابل اعتماد ارائه دهد. امنیت جانی، روانی و حرفه‌ای دانشجویان باید در اولویت قرار گیرد تا دیگر شاهد از دست دادن نخبگان علمی و به تبع آن کاهش ظرفیت‌های علمی و تحقیقاتی کشور نباشیم. در این مسیر، مسئولان باید تلاش کنند تا با بهبود شرایط ایمنی، رفاه و امکانات دانشگاهی، از مهاجرت استعدادهای علمی جلوگیری کرده و جامعه علمی کشور را تقویت کنند.