در فرهنگ قرآنی و معارف اسلامی و فرهنگ ایرانی، «چهلم» یا «اربعین» مفهومی ریشه‌دار است که هم بُعد عددی و هم بُعد معنوی آن در آیات و روایات و ضرب المثل های ایرانی بازتاب یافته است.
نورنیوز-گروه فرهنگی:
۱. اربعین در قرآن
واژه «اربعین» (چهل) و عدد چهل در قرآن چندین بار آمده و غالباً به معنای یک دوره تکامل، بلوغ یا آماده‌سازی است:
- دوران میقات حضرت موسی(ع)
- «وَ واعَدنا موسی ثلاثین لیلةً و أتممناها بعشرٍ فتمّ میقاتُ ربّه أربعین لیلةً» (اعراف: 142)
- خداوند برای حضرت موسی ۳۰ شب میعاد گذاشت و آن را با ۱۰ شب تکمیل کرد، تا مجموعاً ۴۰ شب باشد. این عدد نشانگر آمادگی کامل برای دریافت وحی و لوح‌ها بود.
- سن بلوغ فکری و مسئولیت‌پذیری انسان
- «حَتّی إذا بلغ أشدّه و بلغ أربعین سنةً قال ربّ أوزعنی أن أشکر نعمتک...» (احقاف: 15)
- قرآن از سن ۴۰ سالگی به عنوان زمان کمال قوّه عقل و مسئولیت کامل در برابر خدا یاد کرده است.
- تنبیه قوم بنی‌اسرائیل
- «... فإنّها محرّمةٌ علیهم أربعین سنةً یتیهون فی الأرض...» (مائده: 26)
- قوم بنی‌اسرائیل به‌دلیل نافرمانی، چهل سال در بیابان سرگردان شدند.
این کاربردها نشان می‌دهد که «چهل» در فرهنگ قرآنی یک بازه مهم تربیتی و تکاملی است، نه صرفاً یک عدد.
۲. اربعین در سنت اسلامی
در فرهنگ دینی، «اربعین» نماد کامل شدن یک دوره و رسیدن به مرحله‌ای تازه است. در حوزه عبادات و اخلاق، روایات فراوانی آمده که چهل روز یا چهل عمل مداوم، تأثیر ویژه در تثبیت ایمان و صفای قلب دارد.
پیامبر اکرم(ص) فرمود: «مَن أخلص لله أربعین صباحاً فجّر الله ینابیع الحکمة من قلبه علی لسانه»
یعنی هر کس چهل روز برای خدا خالص شود، چشمه‌های حکمت از قلبش بر زبانش جاری می‌گردد.
۳. اربعین حسینی
اگرچه قرآن به‌طور مستقیم به اربعین امام حسین(ع) اشاره ندارد، اما سنت زیارت اربعین در روایات اهل‌بیت(ع) جایگاه ویژه‌ای دارد و به‌عنوان نشانه مؤمن معرفی شده است (حدیث امام حسن عسکری(ع)).
اربعین حسینی، نه تنها یادآور شهادت و پیام قیام عاشورا است، بلکه استمرار پیام کربلا تا بعد از واقعه را نشان می‌دهد؛ چهل روزی که اهل‌بیت پیام را از میدان نبرد به افکار عمومی رساندند.
۴. فلسفه عدد چهل در قرآن و فرهنگ اسلامی
عدد چهل در قرآن و سنت، معمولاً نشانه دوره تکامل و گذار است:
- آمادگی برای دریافت وحی (موسی ع)
- رسیدن به بلوغ عقلانی (۴۰ سالگی)
- خلوص نیت و تهذیب نفس (چهل روز عبادت)
- تثبیت یاد و اثر یک حادثه (چهلم در سنت‌های اجتماعی)
۵. استحباب چهل حدیث و فرهنگ چله‌نشینی در عرفان اسلامی
یکی از جلوه‌های مهم و ملموس حضور عدد چهل در فرهنگ دینی و عرفانی ما، استحباب خواندن و حفظ «چهل حدیث» است. در فرهنگ اسلامی، به ویژه در عرفان، خواندن مستمر چهل حدیث از یک عالم یا امام معصوم، به‌عنوان فرصتی برای کسب معرفت و تزکیه نفس توصیه شده است. این عمل به مثابه یک «چله‌نشینی» فرهنگی و معنوی است؛ دوره‌ای که فرد در آن به مرور و تعمق در کلام معصومان می‌پردازد و این تمرکز چهل روزه یا چهل قسمتی، سبب تثبیت ایمان و رشد معنوی می‌شود.
چله‌نشینی، در عرفان اسلامی، به معنای انقطاع و تمرکز بر ذکر و مراقبه در بازه‌ای چهل روزه است که قدمتی دیرینه دارد. این دوره نماد یک مرحله عبور از حالت ابتدایی به کمال معنوی است و عدد چهل بار دیگر نقش یک عدد مقدس و تأثیرگذار را بازی می‌کند.
۶. حضور عدد چهل در فرهنگ عامه و ضرب‌المثل‌های فارسی
عدد چهل در فرهنگ عامه ایرانی نیز جایگاه ویژه‌ای دارد و در ضرب‌المثل‌ها و کنایه‌ها بسیار دیده می‌شود. برای مثال:
- «مثل یک مویز و چهل قلندر» که به معنای وجود چند نفر در کنار یک نفر قوی و پرصلابت است.
- «چهل ساله شده، پخته نشده!» که کنایه از رسیدن به سن بلوغ یا تجربه اما بدون کسب حکمت یا تغییرات لازم است.
- «چهل تا چهل» که به معنی مقداری زیاد یا دوره‌ای طولانی است.
این اصطلاحات نشان می‌دهد که عدد چهل در ذهنیت جمعی ما همواره مترادف با دوره‌ای از تکامل، تغییر، بلوغ یا اهمیت بوده است.
مخلص کلام
عدد چهل نه تنها در متون مقدس و معارف دینی بلکه در فرهنگ عمومی و زندگی روزمره ما نیز نمادی از تکامل، پختگی، آمادگی و تحول است. فرهنگ چله‌نشینی و استحباب حفظ چهل حدیث نمونه‌های بارزی از اهمیت این عدد در رشد معنوی و اخلاقی انسان‌هاست. بنابراین، «اربعین» فراتر از یک عدد، یک پیام فرهنگی و معنوی است که در همه ابعاد زندگی ایرانی و اسلامی جریان دارد.